Wiosną 1940 roku sowieckie NKWD przeprowadziło planową egzekucję ponad dwudziestu tysięcy obywateli II Rzeczypospolitej. Byli to przede wszystkim oficerowie Wojska Polskiego, funkcjonariusze Policji Państwowej, członkowie Korpusu Ochrony Pogranicza, urzędnicy, duchowni, profesorowie oraz przedstawiciele środowisk naukowych i kulturalnych. Zostali zatrzymani po agresji Związku Sowieckiego na Polskę 17 września 1939 roku i trafili do obozów specjalnych NKWD w Kozielsku, Starobielsku i Ostaszkowie, a także do więzień na terenie okupowanej przez ZSRR wschodniej Polski. Ich wybór nie był przypadkowy - byli reprezentantami państwowej elity, uznanej przez władze sowieckie za nieprzejednanych wrogów systemu komunistycznego.
Po agresji Związku Sowieckiego na Polskę 17 września 1939 roku, sowieckie władze rozpoczęły systematyczne działania represyjne wobec polskich obywateli. Zatrzymano setki tysięcy osób, w tym żołnierzy, oficerów rezerwy, policjantów, urzędników oraz przedstawicieli inteligencji. Część z nich została osadzona w obozach specjalnych podlegających NKWD - w Kozielsku, Starobielsku i Ostaszkowie. W tych miejscach prowadzono już szczegółową selekcję. W pierwszych miesiącach 1940 roku zapadła decyzja o eliminacji wybranych osób, zatwierdzona 5 marca 1940 roku przez Komitet Centralny Wszechzwiązkowej Komunistycznej Partii. Decyzję uzasadniano potrzebą likwidacji „wrogów władzy sowieckiej”, choć w rzeczywistości chodziło o zniszczenie struktury społecznej II Rzeczypospolitej.
Jak przebiegała cenzura zbrodni katyńskiej?
Egzekucje prowadzono w sposób skryty, a ciała zakopywano w zbiorowych mogiłach z zachowaniem środków konspiracji. Przez dziesięciolecia sprawa zbrodni katyńskiej pozostawała tematem zakazanym, a władze ZSRR oraz państwa bloku wschodniego konsekwentnie zaprzeczały swojemu udziałowi. Dopiero w ostatniej dekadzie XX wieku, po upadku systemu komunistycznego, pojawiła się szansa na ujawnienie dokumentów i przeprowadzenie ekshumacji. Zbrodnia ta, choć częściowo zbadana i udokumentowana, wciąż kryje w sobie wiele faktów, których poznanie wymaga międzynarodowej współpracy i pełnego dostępu do archiwów.
Po wojnie temat zbrodni katyńskiej był w Polsce objęty cenzurą. Prawda mogła być przekazywana wyłącznie w ramach prywatnych wspomnień lub działalności emigracyjnej. Dopiero w 1990 roku Związek Radziecki oficjalnie przyznał się do dokonania egzekucji na polskich oficerach. Umożliwiło to rozpoczęcie badań archeologicznych, ekshumacji i tworzenia cmentarzy wojennych w miejscach kaźni. Mimo to wciąż nie odnaleziono wszystkich dokumentów i listy nazwisk, w tym tzw. białoruskiej listy katyńskiej, obejmującej tysiące ofiar, których tożsamość pozostaje niepotwierdzona.
Narodowy Bank Polski wprowadził do obiegu monetę kolekcjonerską z okazji osiemdziesiątej piątej rocznicy zbrodni katyńskiej. Emisja miała miejsce 8 kwietnia 2025 roku. Każda moneta została wybita ze srebra próby 999, ma średnicę 45 milimetrów i masę 62,20 grama. Nakład monety został ograniczony do pięciu tysięcy egzemplarzy. Produkcję zrealizowała Mennica Polska, a autorem projektu numizmatów był Robert Kotowicz. Moneta została wykonana z użyciem stempla lustrzanego i wysokiego reliefu. W niektórych miejscach zastosowano selektywne platerowanie, co uwydatnia detale kompozycji.
Na rewersie monety przedstawiono trzy sylwetki: dwóch oficerów Wojska Polskiego i funkcjonariusza Policji Państwowej. Tło zawiera fragment Epitafium Katyńskiego z listą nazwisk zamordowanych. Takie przedstawienie tematu odwołuje się do charakteru zbrodni oraz jej ofiar.
Awers monety zawiera orła wojskowego wzoru 1919 z ułamanym skrzydłem. Ten element odnosi się bezpośrednio do rzeczywistego znaleziska z dołów śmierci w Charkowie, gdzie wśród szczątków oficerów odnaleziono zdeformowane orzełki z czapek. Po bokach znajdują się dwa naramienniki: policyjny oraz wojskowy, a w górnej części umieszczono fragment rodzinnej korespondencji wysłanej przez dziecko do ojca, który już nigdy tej wiadomości nie odczytał. Elementy graficzne monety opracowano na podstawie dokumentacji z Muzeum Katyńskiego w Warszawie.
Narodowy Bank Polski podejmował już wcześniej kilkukrotnie temat zbrodni katyńskiej w emisjach monet kolekcjonerskich. W 1995 roku ukazała się moneta poświęcona ofiarom z Katynia, Miednojów i Charkowa. Była to jedna z pierwszych prób upamiętnienia tych wydarzeń w formie oficjalnej emisji po 1989 roku. Projekt tamtej monety wykorzystywał symbolikę lasu i krzyża, co miało nawiązywać do charakteru miejsc pochówku. Moneta została wybita w większym nakładzie, ale bez technik artystycznych stosowanych obecnie.
W 2010 roku wprowadzono do obiegu kolejną monetę w temacie, tym razem z okazji siedemdziesiątej rocznicy zbrodni katyńskiej. Jej projekt również opierał się na motywach drzew, które uformowane w kształt krzyży stanowiły tło dla inskrypcji związanych z miejscami egzekucji. Również wtedy zdecydowano się na monetę srebrną, ale o mniejszej masie i bez zastosowania wysokiego reliefu.
W 2020 roku zrealizowano emisję poświęconą równocześnie Katyniowi i Palmirom. W projekcie pojawiły się postacie ofiar obu zbrodni oraz fragmenty pieśni i cytatów. Była to próba ujęcia ofiar niemieckiego i sowieckiego terroru w jednej narracji. W tym przypadku użyto nowych technik menniczych, w tym perforacji krążka, która symbolizowała przestrzelinę. Przestrzelina to otwór powstały w materiale (np. w ciele, tkaninie, metalu) w wyniku przebicia go przez pocisk, najczęściej z broni palnej.
Moneta z 2025 roku różni się od poprzednich emisji bardziej rozbudowaną formą i zastosowaniem zaawansowanych metod produkcyjnych. Wyróżnia ją także ograniczony nakład i większy format. Choć tematyka pozostaje niezmienna, zmienił się sposób przedstawienia - od abstrakcyjnych symboli do bezpośrednich nawiązań do archiwalnych materiałów źródłowych.
Srebrna moneta kolekcjonerska poświęcona 85. rocznicy zbrodni katyńskiej - rewers
Srebrna moneta kolekcjonerska poświęcona 85. rocznicy zbrodni katyńskiej - awers
Polski Cmentarz Wojenny w Katyniu - zarys masowych mogił (2005 rok)
Narodowy Bank Polski wprowadził do obiegu srebrną monetę kolekcjonerską upamiętniającą 3 grosze Księstwa Warszawskiego, ważny symbol odbudowy polskiego mennictwa po rozbiorach. Moneta o nominale 20 zł z serii „Historia monety polskiej” przenosi kolekcjonerów do krótkiego, ale istotnego okresu dziejów, kiedy własny pieniądz oznaczał nadzieję na niepodległość.
